Mustafa Kemal Atatürk’ün cephede (Büyük Taarruz öncesi) okuduğu kitaplardan biri Reşat Nuri Güntekin’in (1889-1956) Çalıkuşu romanıdır. Güntekin tam anlamıyla Cumhuriyet, devrim yazarıdır. Çalıkuşu, Yeşil Gece, Değirmen… aydınlanma yapıtlarıdır. Bazı romanları oyun biçimine dönüştürülmüştür; Çalıkuşu, Yeşil Gece, Yaprak Dökümü… Değirmen izleyen on yıllar içinde aynı adla sinem filmine, Turgut Özakman tarafından Sarıpınar 1914 adıyla oyuna dönüştürülmüştür.
Onlarca kitap yazan Reşat Nuri Güntekin varlıklı, kültürlü eve doğdu. İyi bir kitaplık vardı okuduğu. Bu güzel ortam Türkiye’ye yetkin bir yazar kazandırdı. Çalıkuşu adı takılan Öğretmen Feride bağımsız, iyilik yolunda eyleme geçmekten çekinmeyen, bir anlamda geleceğin yeni öğretmenidir. Kadın özgürlüğünün, eşitliğinin simgesidir. Çalıkuşu’nun atılganlığı, özverili kişiliği, korkusuzluğu hiç de olmayacak iş değildir. Çalıkuşulara inanmak nedense asıl bugün güçleşmiştir!
Güntekin eleştirel düşüncenin, laik, usçu toplumun savunucusudur. Kalemini bağnazlığa karşı seferber eder. Yeşil Gece aydınlanmanın bayrak yapıtlarındandır. 1929’da çevirmesi istenen Emile Zola’nın Hakikat (günümüzdeki Gerçek) adlı romanının etkisinde kalarak yazdığı söylenir Yeşil Gece’yi. Bu yapıtların değeri bugün daha iyi anlaşılmaktadır.
Acımak adlı romanını anmadan geçmemeli. İnsanı insan yapan, erdemli kılan acımak niteliğidir. Merhametsiz olandan her kötülük beklenir. Vicdan işlemez böylelerinde.
Atatürk’ün daha işgalcilere ve sultanlığa karşı utkunun kazanıldığı günlerde gösterdiği bilgisizliğe karşı savaş, yeni insanın, yeni öğretmenin yaratılması ülküsü Güntekin’in kitaplarında varlık bulur.
Vedat Günyol “Reşat Nuri ilk kez Türkçe’ye tadını, tuzunu vermiş yalın Türkçe anlatımının öncüsü olmuştur” diye yazar. Romanında Anadolu notlarının etkisi çarpıcıdır. On yıllar sonra yazılacak toplumcu gerçekçi yazının kapısını açar. Böylesi gözlemler Çalıkuşu’ndan yaklaşık on yıl önce yayımlanan, Ebubekir Hazım Tepeyran’ın Küçük Paşa’sında görülür. Bu kitapta da harap, sefalet içinde, erkekleri savaşlarda yitmiş, sakat kalmış, ekilememiş, biçilememiş Anadolu vardır.
Reşat Nuri Güntekin’in oyun yazarlığı ve eleştirmenliği başarılı ve boyutludur. Çalıkuşu tiyatroya, sinemaya uyarlanan yapıtları arasındadır. Bu bağlamda çağdaş oyun sanatının başlamasına büyük emeği geçmiş yazardır.
Nurullah Ataç’ın Güntekin’in unutulacağı öngörüsü ne denli gerçeğe uygundur, tartışılır.