Fakir Baykurt’un deyişiyle “Türk Promete” İsmail Hakkı Tonguç, Türk Devriminin gönenç, bilinç taşıyan yeni insanını yaratmak için, Türkiye’nin koşulları incelenerek, yakıcı gereksinimlere karşılık gelecek eğitim yöntemini tasarlayarak uygulayan, İsviçre’de yayımlanan Pedagoji Ansiklopedisi’nde yer verilen tek Türk eğitimci bilge insandır. Salt eğitimci nitemi Tonguç’u karşılamıyor; düşünürdür, eylemcidir, devrimcidir, eğitim devrimcisidir. Köy enstitülerinin, Bakan Hasan Âli Yücel ile birlikte kurucusu, yaşatıcısıdır. Yeni insan, yeni toplum. Bu koşullar sağlanmadan aydınlanma da Türk Devrimi de başarılamaz. Başlıca yolu ise kültür, eğitim, gönenç olanaklarını sağlamak ve geliştirmektir. Atatürk köy enstitülerinin temelini kurarken “millet mektepleri” ve “eğitmen kursları” uygulamalarını başlatır; başarılı sonuçlar alınır.
İsmail Hakkı Tonguç’un tarihsel bir kişilik, devrimci tin taşıdığı çocukluğundaki karar ve uygulamalarından bellidir. Günümüzde Bulgaristan toprağı olan Silistre-Totrakan kasabası-Tataratmaca köyünde, 1893’te doğdu. Babasının, önlerinde medreseli, tembel amca örneği bulunduğundan, İsmail Hakkı’nın okumasına yakın durmasa da annenin olağanüstü desteğiyle evden ayrılır, bir biçimde İstanbul’a varır. Delikanlıdır. Önüne engeller çıkar, yılmaz. İyi bir insan Bakan Şükrü Beye doğrudan ulaşmayı başaracak denli yılmazdır. Şükrü Bey, memleketi Kastamonu’daki Öğretmen Okuluna gönderir, başı sıkışırsa da kendisine ulaşmasını söyler. Kervanlara katılarak Kastamonu’ya ulaşır…
Yaşam içinde pişen, bilinçlenen Tonguç, İlköğretim Genel Müdürüdür. Kırk bin köyün otuz beş bininde okul yoktur. Dokuz bin köyü adım adım gezer, gözlemler. Okulların yerlerini bölge gereksinimlerini gözeterek belirler ve kurar. Köy enstitülerinin eğitim yaklaşımı eleştirel, bilimsel, yaparak, insancı eğitimdir. Eşzamanlı yayımlanan ve Hasan Âli Yücel’ce yönetilen Tercüme Bürosu tarafından çevrilen yaklaşık 500 Doğu-Batı klasik yapıtı tutkuyla okunur, sunumlar yapılır. Oyunlar sahnelenir. Tonguç, öğrenciyi okul yönetimine katan bir izlenceyi uygular. Öğrencinin şiddet görmesi durumunda karşılık verme hakkını duyuran genelge yayımlar. İnsanın insanı sömürmemesi bilincini kökleştirmek amacıyla çalışır çalışır. Köyde öğretmenin de gömütü olmadıkça aydınlanma savaşımının kazanılamayacağını vurgular. Köy enstitülerinin Tonguç Babasıdır.
Tonguç yoğun çalışması arasında yetkin birikimini yansıtan yapıtlar yazdı. Canlandırılacak Köy, Köyde Eğitim, İlköğretim Kavramı… Çeşitli dönemlerde Almanya’da, Bulgaristan’da, Macaristan’da incelemelerde bulundu. Fotoğrafa, mektuplaşmaya, belge oluşturmaya çok önem verdi.
Ülkede ve CHP içinde sağ, halk karşıtı kesim güçlenince İsmail Hakkı Tonguç görevden alındı. 23 Haziran 1960’ta, bir süredir çare aradığı, ağırlığını artıran sayrılığına yenik düştü, aramızdan ayrıldı. Tonguç Baba 24 Haziran 1960 günü, gözyaşları arasında, geniş kalabalıkça, öğrencilerince, aydınlarca uğurlandı. Yaklaşık bir yıl sonra ise saygı ve sevgiyle bağlı bulunduğu Hasan Âli Yücel de yaşamını yitirdi…
Değerli kalıtı, oğlu Hekim-Yazar Dr. Engin Tonguç’un kurduğu İsmail Hakkı Tonguç Belgeliği Vakfında özenle korunmaktadır. Türk ulusu Tonguç Babayı unutmadı, unutmayacak. Adanmış insandı. Işıklar içinde uyusun.