UNESCO ve Antik Antakya’nın Önemi  

GÖRÜŞ

Prof. Dr. M. Şerefittin Canda

 

UNESCO ve Antik Antakya’nın Önemi  

I. UNESCO ve Önemi

Birleşmiş Milletlere bağlı, merkezi Fransa’nın Başkenti Paris olan “BM Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü” (UNESCO), Türkiye ile birlikte 45 ülkenin katılımı ile 16 Kasım 1945’te Paris‘te kurulmuştur (1).

UNESCO’nun amacı; Eğitim, bilim, kültür, iletişim ve bilgi yoluyla, küresel barışın sağlanması ve yoksulluğun kaldırılması, sürdürülebilir kalkınma vb konulardır (Fotoğraf 1).

Fotoğraf 1. UNESCO, Birleşmiş Milletler’e bağlı, dünya barışı için çalışan, eğitim, bilim, kültür örgütüdür (2).

UNESCO;

–    Çocukların kaliteli eğitim görmesi,

–    Kültürel kalıtın korunması ve yaşaması,

–    Uluslararası iletişimin ve barışın korunması ve güçlenmesi için çalışır (2).

Eğitimin amacı; “Okul öncesinden yükseköğretime ve ötesine” dek kaliteli eğitimdir.

UNESCO’nun temel işlevi, ortak değerlere dayalı olarak kültürler, uygarlıklar, insanlar arasında iletişim, işbirliği ve barış ortamının oluşturulması için çalışmaktır.

UNESCO’nun odaklandığı başlıca alanlar şunlardır (3):

• Eğitim,
• Doğa Bilimleri,
• Sosyal ve Beşeri Bilimler,
• Kültür,
• Bilgi ve İletişim.

 

1. UNESCO Türkiye Milli Komisyonu’nun Kuruluşu (25 Ağustos 1949)

 

• UNESCO merkeziyle işbirliği yapmak,
• Hükümetleri ve ilgilileri bilgilendirmek,
• Katılımlarını sağlamak,
• Danışmanlık yapmak amacıyla
• 25 Ağustos 1949’da Bakanlar Kurulu kararıyla kurulmuştur (4).

 

2. UNESCO Dünya Kalıtı (World Heritage) Sıralaması

UNESCO Dünya Kültürel ve Doğal Kalıtının Korunması Sözleşmesine (16 Kasım 1972), Türkiye, UNESCO’nun kuruluşundan yaklaşık 10 yıl sonra, 16.03.1983 günü resmen taraf olmuştur (5-7).

2024 yılındaki son kararlar ile birlikte,  Dünya Kalıtı Sıralaması (Dünya Kalıtı Alanı) içine 1223 yer girmiştir.

Bunlardan;

• 952’si kültürel,
• 231’i doğal ve
• 40’ı karma (doğal ve kültürel) kalıtlardır.

UNESCO Dünya Kalıtı Sıralaması içinde yer almak için bulunması gereken ölçütler (Tablo 1).

Tablo 1. UNESCO Dünya Kalıtı Sıralaması Ölçütleri (UNESCO, 2017) (8)

Ölçütler	Özellik	Özellikler
1	Yaratıcılık	Sıradışı, üst düzeyde temsil
2	İnsani değer alışverişlerine tanıklık	Sıradışı, kültürel bir yerin, dönemin mimarlık, teknoloji, anıtsal sanatlar, kent planlaması, peyzaj tasarımı
3	Sıradışı	Yaşayan ya da yok olan bir kültürün (uygarlığın) izleri
4	İnsanlık tarihi, önemli bir aşama	Sıradışı, bir yapı tipi, mimari, teknoloji bütünü ve peyzaj
5	Sıradışı, geri dönülmez biçimde değişime uğramış çevre-insan etkileşimi (Kültürün temsili)	Sıradışı, geleneksel insan yerleşimi, arazi, deniz kullanımı
6	Sıradışı evrensel, sanatsal, edebi yapıtlar, inançlar, fikirler	Yaşayan gelenekler/olaylarla doğrudan/dolaylı ilgili
7	Sıradışı, eşsiz doğal güzellikler ve oluşumlar	Estetik öneme olan alanlar
8	– Yaşamın kaydı, – Yer şekillerinin oluşumu, – Devam eden jeolojik süreçler, – Jeomorfolojik, fizyografik özellikler	Sıradışı, dünya tarihinin önemli aşamalarını gösteren örnekler
9	Sıradışı ekosistemler: Kara/deniz, tatlı su, kıyı, hayvan/ bitki	Sıradışı, evrim ve gelişimi devam eden önemli ekolojik ve biyolojik süreçleri gösteren örnekler
10	Bilimsel ve koruma yönünden, evrensel değerli, soyu tükenen türleri içeren yerler ve….	Biyolojik çeşitliliğin yerinde korunması için önemli ve dikkat çeken doğal habitatlar

 

 

3. Türkiye’nin UNESCO Dünya Kalıtı Sıralamasındaki Yeri
   a) Türkiye, UNESCO Dünya Kalıtı Sıralaması; Toplam 21 kalıt (19 kültürel, 2 karma) (Tablo 2) (9).

Tablo 2. Türkiye, UNESCO Dünya Kalıtı Sıralamasına; 19 kültürel, 2 karma, toplam 21 kalıt alanı ile girmiştir.

Yeri	Yapıt	Özellik	Yııl
1.     Sivas, Divriği	Ulu Camii ve Darüşşifası	Benzersiz, Selçuklu Mimarisi	1985
2.     İstanbul	İstanbul’un Tarihî Alanları	Görkemli Mimari Yapılar	1985
3.     Nevşehir, Göreme	Göreme Millî Parkı, Kapadokya,	Karma; Doğa ve Tarih	1985
4.     Çorum	Hattuşa	Hitit Başkenti	1986
5.     Adıyaman	Nemrut Dağı	I. Antiokhos’un Nemrut Mozolesi	1987
6.     Denizli	Hieropolis, Pamukkale, KARMA	Karma; Doğa ve Tarih, 1988),
7.     Muğla	Likya, Başkent:Xanthos-Letoon: Nereid Anıtı	Yazıtların Dili: Likçe, Grekçe, Aramice	1988
8.     Karabük, Safranbolu	Osmanlı Kenti	Üç Bölge; Kütür, Kimlik, Mimari	1994
9.     Çanakkale	Truva Arkeolojik Alanı	Homeros, İlyada, Truva Savaşı	1998
10.  Edirne	Selimiye Camii	(Mimar Sinan’ın Ustalık Yapıtı	2011
11.  Konya	Çatalhöyük Neolitik Alanı	En Eski İnsanlık Tarihi	2012
12.  Bursa	Bursa ve Cumalıkızık	Osmanlı’nın Doğuşu	2014
13.  İzmir, Bergama	Başkent	Çok Katmanlı Kültürel Peyzaj	2014
14.  Diyarbakır	Kale ve Hevsel Bahçeleri	Kültürel Peyzaj	2015
15.  İzmir, Efes	Artemis,Yamaç Evleri,Mozaikler	Roma Mimarisi	2015
16.  Kars	Ani Arkeolojik Alanı	Ortaçağ Kenti	2016
17.  Aydın	Aphrodisias	Mermer Mimari, Heykeller	2017
18.  Şanlı Urfa	Göbekli Tepe	Türünün Tek Örneği	2018
19.  Malatya	Arslantepe Höyüğü, Uygarlıklar	Uruk, Hitit, Paleo-Asur, Roma	2021
20.  Ankara	Gordion	Frigya,  Başkent	2023
21.  Afyon, Eskişehir, Ankara, Konya, Kastamonu	Ulu Cami (Afyon, Sivrihisar), Ahi Şerefettin Camii (Ankara), Eşrefoğlu Camii (Beyşehir), Mahmut Bey Camii (Kastamonu)	Ortaçağ, Anadolu Ahşap Hipostil Camileri	2023

Türkiye, UNESCO Dünya Kalıtı Sıralamasına;

• 19 kültürel,
• 2 karma,
• Toplam 21 kalıt alanı ile girmiş olmasına karşın,
• Hatay’ın her hangi bir yerindeki tarihsel dönem kalıtlarından hiç birisi yoktur (Tablo 2).

Bu amaçla, üst düzey yöneticiler, üniversiteler, bilim insanları, entelektüeller, basın bu konuda çalışmalıdır.

Çünkü Hatay’da tüm geçmiş zamanlar içinde ortaya çıkmış, dünya uygarlığına katkı niteliğinde;

• “Antakya Mozaikleri”,
• “Roma Sarayları, Tapınakları, Hamamları, Konutları,
• Titus Tüneli,
• “Çok Katmanlı Antik Antakya”,
• “Amik Ovası Höyükleri” gibi,
• Özellikle Roma ve Hitit uygarlıklarına ait pek çok yapıt bulunmaktadır.b) “Geçici” UNESCO Sıralaması

Türkiye; 

• 72 kültürel,
• 4 karma,
• 3 doğal olmak üzere
• Toplam 79 kalıt ile girmiştir

 

Türkiye, UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesinde, aşağıdaki 2 alan, yer almaktadır (9):

–    Hatay, St. Pierre Kilisesi (Hatay) (2011),

–    Vespasianus – Titus Tüneli (Hatay) (2014).

 

 II. St Pierre Klisesi

St. Pierre ya da Aziz Petrus Kilisesi, Antakya’da,  Asi Irmağı’nın doğu yakasında bulunan Habib-i Neccar Dağı’nın batı yamacı (Staurin Dağı) (Hac Dağı) eteğinde, yer alan, doğal bir mağaranın kiliseye dönüştürülmesi ile oluşmuştur (Fotoğraf 2-4).

Fotoğraf 2. Staurin Dağı (Hac Dağı) ve St Pierre Kilisesi, genel görünüş (Anıt Müze) (10).

Fotoğraf 3. St Pierre Klisesi  Habib-i Neccar Dağı’nın batı yamacı (Staurin Dağı) (Hac Dağı) eteğindeki bir mağaranın kiliseye dönüştürülmesi ile oluşmuştur (11).

Fotoğraf 4. St Pierre Klisesi’nin girişi (11). St. Pierre (Aziz Petrus), Antik Antakya (Antioch, Antiocheia)’ya gelerek Hristiyanlık inancını yaymış ve mağarayı bir kiliseye dönüştürerek ilk toplantılarını burada yapmıştır (12).

• “Hristiyan” adı, İS 40 (38,39) yılında, ilk kez Antik Antakya’da İS 40 yılında kullanılmıştır (13,14).
• Kilise tabanında yüzyıla ait bir kısmı bozulmuş, İS 4. yüzyıla ait mozaikler bulunmaktadır.
• Mağara Kiliseye, ve 12. Yüzyıllarda, sütun ve kemer eklentileri yapılmış, ayrıca 1863, 1931-1932’li yıllarda bazı eklemeler yapılmıştır.
• Turizm Bakanlığı, 1997 yılında, yenileme ve çevre düzenlemesi yapmış, kilisenin ön bahçesi genişletilmiştir.
• Değişik boyutlarda üç giriş kapısı ile, önce kilisenin giriş alanına (Uzunluk 13 m., Genişlik 9.5 m., Yükseklik 7 m.) girilmekte, daha sonra asıl bölüme geçiş yapılmaktadır.
• Hristiyanlık ve Paganizm inançlarının birlikte var olduğu dönemde, St. Pierre Kilisesi batısında Roma Çağı Antik Antakya’nın merkezi bulunmaktadır.
• Bu dönemde, Pierre kilisesi, yerel halkın gündelik yaşamında önemli bir yer tutmaktadır.

Doğu Roma İmparator Valens (328 – 9 Ağustos 378) görev döneminde (364-378) burada;

• “Forum”,
• Tapınak,
• Meclis,
• Agora,
• Hamam,
• Diğer kamusal yapılar yaptırmıştır.

St. Pierre Mağara Kilisesi (Anıt Müze) ve çevresi; İnanç, kültür ve siyasal uygarlık tarihinde yeri olan Antik Antakya’nın kent merkezi olduğu anlaşılmaktadır.

Princeton Üniversitesi Sanat ve Arkeoloji Bölümü’nün, 1932-1939 yılları arasında, “Fransız manda yönetimi döneminde” yapmış olduğu kazılarda, bu alanın ne denli önemli arkeolojik kalıntılar barındırdığı görülmüştür.

Princeton Üniversitesi Sanat ve Arkeoloji Bölümü, son yıllarda, geçmişte burada, Küçük Dalyan (Asi Adası), Defne, Çevlik’de yapmış olduğu kazıların bilimsel dijital arşivini yayınlamıştır:

Antioch through the Ages  https://artmuseum.princeton.edu/story/antioch-through-ages

Princeton Üniversitesi Sanat ve Arkeoloji Bölümü Dijital Arşiv bilgilerinin, bilimsel yöntemlerle, bilim insanları tarafından dikkatle incelenmesi ve değerlendirilmesi gereklidir (15).

Bu bilginin paylaşılması, “bilimsel yöntemlerle” ve “bütüncül olarak” incelenmesi, toplumun bilgilendirilmesi çok önemlidir.

Dünyanın ilk mağara kilisesi olan St. Pierre Mağara Kilisesi, 1963 yılında Papa VI. Paul tarafından Hıristiyanlar için Hac yeri ilan edilmiştir.

St. Pierre Mağara Kilisesi’nde, her yıl 29 Haziran’da Katolik Kilisesi tarafından düzenli olarak ve yıl içerisinde de çeşitli zamanlarda kilisede inanalar tarafından törenler, nikâh, vaftiz yapmaktadır.

Çünkü St. Pierre kilisesi, St. Pierre’in ”öğretilerini” ilk bildirdiği yer olup, St. Pierre ilk Papa olarak kabul edilmektedir (16).

St. Pierre Mağara Kilisesi’ni, Kültür ve Turizm Bakanlığı Adana Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu “30.06.2005 gün ve 799 sayılı” karar ile “Korunması Gereken Kültürel Varlık” “Anıt Müze” olarak tescili yapılmıştır (17).

St. Pierre Kilisesi’nin UNESCO “Geçici” Dünya Kültürel Kalıtı Sıralamasına Girmesini Sağlayan Özellikleri:

• İlk Hıristiyanlarla ilgili, benzersiz kültürel, tarihsel ve inanç tanıklıkları,
• Burada, ilk kez, “Hıristiyan” tanımının ortaya çıkması,
• Buradan dünyanın diğer bölgelerine yayılması,
• Bu sürece tanıklık etmesi,
• Diğer dini anıtlar arasında benzersiz sembolik üstünlüğü.

St. Pierre Kilisesi’nin UNESCO “Geçici” Dünya Kültürel Kalıtı Sıralaması içindeki kaydı (18-20).  

Hatay, St. Pierre Church, Türkiye                                                                    Date of Submission: 15/04/2011

Criteria: (iii)(vi)    Category: Cultural

Submitted by: Permanent Delegation of Turkey to UNESCO

State, Province or Region: Antakya District, City of Hatay        Ref.: 5613

https://whc.unesco.org/en/tentativelists/5613/

 

III. Vespasianus – Titus Tüneli (Hatay) (2014) (21-25)

Seleucia Pieria Liman kenti, Doğu Akdeniz’de İÖ 305 yılında, Seleukos Devleti zamanında kurulmuş, daha sonra İÖ 64 yılında Romalılar ele geçirmiştir.

Roma döneminde;

• İmparator Vespasianus (İS 17 Kasım 09 – 23 Haziran 79), “İS 69 – 79” yıllarında,
• Oğlu Titus (30 Aralık 39 – 13 Eylül 81), “İS 79 – 81” yıllarında görev yapmıştır.

Vespasianus-Titus Tünel

Seleucia Pieria antik kentinin, yukarısında, kenti ve antik limanı dağdan gelen sel suları ve taşkınlara karşı korumak, özellikle limanın toprak, taş, çamur ve molozla dolmasını önlemek, ayrıca su depolamak için yapılmıştır (Fotoğraf 5).

Titus Tüneli’nin yapımına İS 69 yılında Vespasianus başlamış, oğlu Titus İS 81 yılında büyük ölçüde yapılmış, sonraki zamanda Antonius Pius bazı onarım çalışmaları yapmıştır (Fotoğraf 6).

Titus Tüneli, çağının görkemli mühendislik yapıtıdır.

Titus Tüneli, yüksekliği 7 m, genişliği 6 m, uzunluğu da toplam 1380 m (130 m kapalı, 1250 m açık) dir.

İmparator Titus, Kudüs’ü ele geçirmiş (İS 70), oradan getirdiği esirleri, 10 yıl süre ile Tünel yapımında çalıştırmıştır. Bu olay anısına Roma’da, görkemli ve tarihsel açıdan önemli Titus Zafer Kemeri yapılmıştır.

Benzerleri içinde;  eni (6 m) ve uzunluğu (130 m kapalı, 1250 m açık, toplam 1380 m) ile özgün bir örnek olarak kabul edilmektedir.

Önemi

Roma döneminde yapılan Titus Tüneli, büyüklüğü, mimari ve mühendislik özellikleri ve diğer örneklere göre özgünlüğünü, daha iyi korumuş olması nedeniyle en görkemli kalıntılardan biridir.

Bu özellikleri ile Titus Tüneli, UNESCO’nun 1 ve 4. Ölçütlerini karşılamakta ve özgün evrensel değerdedir.

UNESCO belgesine göre, “ayrıcalıklı”, “özgün” evrensel değeri olan Titus Tüneli Dünya Kültürel Kalıtı Sıralaması “Geçici” listede girmiştir.

Titus Tüneli tüm teknik, kültürel ve diğer özellikleri ile bilimsel yöntemlerle belgelenerek UNESCO Dünya Kültürel Kalıt Sıralaması içinde “kalıcı “ olarak yer alması gerekir (Fotoğraf 5,6).

Fotoğraf 5. Seleucia Pieria Limanı (n) ve Limana giden suyun yönünü değiştirmek için yapılan Titus Tüneli (m-e) (21).

Fototğraf 6. Antik Seleucia Pieria Liman kenti ‘nde bulunan Titus Tüneli’nin yazıtı (21).

Fotoğraf 7. Titus Tüneli’nin yapımına İS 69 yılında Vespasianus başlamış, oğlu Titus İS 81 yılında büyük ölçüde yapılmış, sonraki zamanda Antonius Pius bazı onarım çalışmaları yapmıştır. Antik dönemin mühendislik harikası: Bin esire yaptırılan ‘Titus Tüneli’ne turist akını Hatay’ın Samandağ ilçesinde, Romalılar döneminde sel sularını önlemek için bin esire yaptırılan Titus Tüneli, ilginç öyküsü ve muazzam yapısıyla ziyaretçileri tarihi yolculuğa çıkarıyor (22).

Fotoğraf 8. Titus Tüneli, yüksekliği 7 m, genişliği 6 m, uzunluğu da toplam 1380 m (130 m kapalı, 1250 m açık) dir.  “İlimizin önemli ören yerleri arasındaki Roma döneminden kalma 1380 metre uzunluğundaki Titus Tüneli, ziyaretçilerini zamanda yolculuğa çıkarıyor. 8 aylık zamanda Titus Tüneli’ni yerli ve yabancı 28 bini aşkın ziyaretçi gezdi (22).

Titus Tüneli’nin UNESCO “Geçici” Dünya Kültürel Kalıtı Sıralaması içindeki kaydı (20).    

Türkiye                                                 Başvuru Tarihi: 15/04/2014

Kriterler: (i)(iv)                                    Kategori: Kültürel

Gönderen:                                           Türkiye UNESCO Daimi Temsilciliği

Bölge: Asi Nehri üzerindeki Antioch (Antakya) İli, Seleuceia Pieria Bölgesi (Samandağ-Çevlik)         Ref.: 5903

 

IV. Sonuç ve Öneri

1. Antik Antakya’nın tanıkları;

• Antakya Surları,
• St Pierre Klisesi (Anıt Müze),
• Kolonadlı Cadde (Herod Caddesi),
• Küçük Dalyan,
• Harbiye (Defne, Daphne) ve
• Seleucia Pieria kenti antik dönem kalıtları ile antik dönem yazarlarının yapıtlarıdır.

2. Antik dönem ile ilgili yazılı kaynakları, örneğin;

• “Homeros (İlyada, Odesa),
• Malalas (Chronographia),
• Libanius (Mektuplar),
• Cassius Dio (Roma Tarihi) (26)
• Ammianus Marcellinus (Res Gestae, Roma Tarihi), vb” yazarları inceleyen batılı bilim insanları, entelektüeller, diğer yerlerde olduğu gibi, Antakya ve çevresi ile ilgili olarak kendi amaçları doğrultusunda çalışmışlardır.

3. 1932-1939 yıllarında Princeton Üniversitesi Sanat ve Arkeoloji Bölümü’nün yayınlamış olduğu

Dijital Kazı Arşivi Belgeleri;

• Çıkarılan ve dünya müzelerini süsleyen “Görkemli Antakya Mozaikleri”,
• “Eksikleriyle birlikte”,
• Bilimsel yöntemlerle yapılması gereken işleri ve
• Gidilmesi gereken yolu göstermektedir (27-29).

4. Bu belgelerin, bilimsel bir kurul tarafından incelenmesi ve bilimsel yöntemlerle ve bağlamından koparılmadan “çalışılması”, ileriye dönük adımların belirlenmesi gereklidir.
5. Hatay’da, UNESCO Dünya Kültür Kalıtı Sıralaması içinde yer alması açısından önem taşıyan pek çok öğe bulunduğu bir gerçektir.
6. Şimdiye dek ilgililerin gayretleri ile

• Pierre Kilise Anıt Müzesi’nin ve
• Titus Tüneli’nin, UNESCO “Geçici” Dünya Kültürel Kalıtı Sıralaması içine girmiş bulunması iyi bir başlangıç olmakla birlikte,
• bu alanda ilgili kurumların, üniversitelerin, basının ve entelektüel kimselerin daha çok çalışması gerektiği anlaşılmaktadır.

 

Öneri

• Princeton Üniversitesi Sanat ve Arkeoloji Bölümü 1932-1939’deki Antakya Kazı Arşivi Dijital Belgeleri

Adresi aşağıda verilmiş olan bu belgelerin dikkatle incelenmesi,

Güncel olarak, deprem sonrası yeniden yapılaşmaya gidilirken, bilimsel olarak yararlanılması gereklidir.

(Committee for the Excavation of Antioch-on-the-Orontes 1932-1939) (27).

https://vrc.princeton.edu/archives/collections/show/7

• Dr. Numan Tuna (ODTÜ) ve Dr. Burak Belge (MÜ)’nin Yayını (28)

Tuna N, Belge B.

Tarih İçinde Mersin Kolokyumu: Akdeniz Kentleri, Gelecek İçin Geçmişin Birikimi. 20-22 Ekim

2011, Mersin. MÜ Yayını 37, Akdeniz Kent Araş Merk Yayını 04, 2013;14-35.

Prof. Dr. M. Şerefettin Canda’nın Antik Antakya İle İlgili Makaleleri

1. Canda MŞ. Antakya, Mustafa Kemal Üniversitesi ve Deprem Gerçeği. Ajans Bakırçay, 23.02. 2023.

2. Canda MŞ. “Doğunun Kraliçesi“ Antik Antakya Nerede ? Ajans Bakırçay, 03.2023.

3. Canda MŞ. Antakya Depremi, MKÜ, Prof. Dr. M. Nafi Toksöz ve Prof. Dr. Jochen Schwarz Ajans Bakırçay, 03.05.2023.

4. Canda MŞ. Diocletianus’tan günümüze:.. ve Antakya Roma Taş Köprüsünün Hazin Sonu. Ajans Bakırçay, 02.06.2023.

5. Canda MŞ. Antik Antakya (Antiokheia) Mozaikleri ve Princeton Üniv Belgeleri (1932-1939). Ajans Bakırçay, 24.08.2023.

6. Canda MŞ. Antik Antakya: Yitik Kent. Ajans Bakırçay 15.09.2023.

7. Canda MŞ. Antik Antakya (Antioch, Antiochia), Deprem, Mozaikler: Princeton Üniversitesi Sanat ve Arkeoloji Bölümü “1932-1939” Arkeolojik Kazıları. Akademik Akıl 07. 05. 2024, Haberci 17 Mayıs 2024.

8. Canda MŞ. Yüzyılın Kazısı: “Altın Antakya’nın Görkemli Mozaikleri”. Ajans Bakırçay 13.06.2024.

9. Canda MŞ. Antik Antakya (Antioch, Atiochia), Bergama (Pergamon), Efes (Ephesus)…Ajans Bakırçay 06.2024.

10. Canda MŞ. Antik Antakya’nın Korunması İçin Çağrı. Antakya Gazetesi 27-06-2024.(Duygu Ertaş).

11. Canda MŞ. Eski Rektör Prof. Dr. M. Şerefittin Canda, Hatay’ı Uyardı. Hatay Ekspres 10 Temmuz 2024 (Hasan Yetmez). https://serefittincanda.com.tr/eski-rektor-prof-dr-serefittin-canda-hatayi-uyardi/

Kaynaklar

1. https://www.unesco.org.tr/Pages/97/150/UNESCO-Kurulu%C5%9F-S%C3%B6zle%C5%9Fmesi

2. https://www.unesco.org.tr/Pages/2020/1401/UNESCO%E2%80%99nun-Vizyonu

3. https://www.unesco.org.tr/Pages/2025/1406/UNESCO%E2%80%99nun-Sekt%C3%B6rleri

4. http://whc.unesco.org/en/tentativelists/state=tr

5. http://whc.unesco.org/en/guidelines/

6. https://whc.unesco.org/en/list/

7. https://www.unesco.org.tr/Pages/125/122/UNESCO-D%C3%BCnya-Miras%C4%B1-Listesi

8. https://kvmgm.ktb.gov.tr/TR-44439/dunya-miras-listesi39ne-alinma-kriterleri.html

9. https://www.icomos.org.tr/?Sayfa=Turkiyedunyamirasigecicilistesi&dil=tr

10. https://mekan360.com/360fx_hataystpierrekilisesi-anasayfa.html

11. https://www.turkishmuseums.com/museum/detail/2057-hatay-st-pierre-anit-muzesi/2057/1

12. http://www.hatay.gov.tr/hristiyanlarin-ilk-magara-mabedi

13. http://www.hatay.gov.tr/hristiyanlarin-ilk-magara-mabedi

14. https://muze.gov.tr/muze-detay?DistId=MRK&SectionId=STP01

15. Antioch through the Ages https://artmuseum.princeton.edu/story/antioch-through-ages

16. https://whc.unesco.org/en/tentativelists/5613/

17. http://www.hatay.gov.tr/hristiyanlarin-ilk-magara-mabedi

18. Varnacı Uzun F, Somuncu M. Depremler Sonrası Antakya Kentsel Kültürel Mirası … Ankara Üniv Çevrebilimleri Dergisi. 2023;10(1):9-23.

19. Küçük MA. Mitolojiden İkonografiye, Türkiye Turistik Dinî Mekânlar:Mağaralar. Gazi Üniv Turizm Fak Derg 2017;2:16-57.

20. https://whc.unesco.org/en/tentativelists/5903/

21. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Seleucie_Chapot_Port.png?uselang=en#Licensing

22. https://www.ntv.com.tr/galeri/seyahat/bin-esirin-yaptigi-titus-tuneli-gezginlerin-yeni-gozdesi-hatay-gezilecek-yerle,0_TTNKs-OUqZ1s7MwtCidg/BKw309EoI0qEAazBBycDlA

23. Öcal T, Güleş M. (2022). Tourism Potential of Samandağ Cultural Heritage. Journal of World Geography and Development Perspektives (JWGDP) 2022;1(1):1-19.

24. Ray UC, Demirtaş N. Hatay ili Samandağ ilçesinin SWOT analizi ve turizm faaliyetlerine yönelik bir çalışma. Dünya İnsan Bilimleri Dergisi 2020;2:99-115.

25. Saban D, Göğebakan Y. World Heritage List And Vespasianus- Titus Tunnel–An Evaluation On The Process. The Journal of International Social Research 2018;11(55):333-344.

26. Barnes TD. The Composition of Cassius Dio’s “Roman History.” Phoenix, 1984;38(3):240–255. https://doi.org/10.2307/1088277

27. Committee for the Excavation of Antioch-on-the-Orontes 1932-1939. https://vrc.princeton.edu/archives/collections/show/7

28. Tuna N, Belge B. Tarih İçinde Mersin Kolokyumu: Akdeniz Kentleri, Gelecek İçin Geçmişin Birikimi. 20-22 Ekim 2011, Mersin. MÜ Yayını 37, Akdeniz Kent Araş Merk Yayını 04, 2013;14-35.

29.           Karagöz LK. Antiocheia Antik Kenti Kazılarla Gün Yüzüne Çıkarılacak. Anadolu Ajansı 22.09.2021. https://www.aa.com.tr/tr/kultur-sanat/antiocheia-antik-kenti-kazilarla-gun-yuz